Verenigde Provinciën

12 mei: prins Willem van Oranje, een zoon van Frederik Hendrik van Oranje, huwt met Maria Stuart, de dochter van de Engelse koning Charles I. De Staten-Generaal reeds de beloven Willem onmiddellijk de opvolging als kapitein-generaal. De politiek van de Oranjes wordt door dit huwelijk mee bepaald door de belangen van het Engelse koningshuis.

Nederlanden - de Graaf

6 dec: kardinaal-infante don Ferdinand is overleden, en Francisco de Melo wordt benoemd als voorlopig landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden.

Reinier de Graaf (°30 jul 1641 Schoonhoven +17 aug 1673 Delft), geneesheer en anatoom. Hij ontdekt de follikels van De Graaf.

Duitsland

In Hamburg worden de eerste vredesbesprekingen gestart tussen de oorlogsvoerende partijen van de Dertigjarige en de Tachtigjarige oorlog. Men besluit om in 1643 in Münster en Osnabrück samen te komen.

Ierland - Gaelische opstand

In Ierland breekt een katholiek-gaelische opstand uit.

Malacca - Nederlanders

Gouverneur-generaal van Diemen verovert Malakka op de Portugezen.

Japanse Keizerrijk - Decima

11 mei: de Nederlanders vestigen zich op het kunstmatige eiland Decima in de baai van Nagasaki (waar de Portugezen 2 jaar eerder verdreven zijn). Ze mogen zich niet in Japan vestigen. Zij zullen de schakel met de buitenwereld vormen tot in 1854.

Verenigde Provinciën - Rembrandt

Rembrandt Harmenszoon van Rijn (°15 jul 1606 Leiden +4 okt 1669 Amsterdam), Noordnederlands etser, schilder en tekenaar, voltooit "de Nachtwacht".

Engeland - Burgeroorlog

Begin van de Engelse Burgeroorlog tussen het parlement en de koningsgezinden, onder het regentschap van koning Charles I. Het parlement wordt aangevoerd door Oliver Cromwell (°25 apr 1599 Huntingdon +3 sep 1658 London). - Slag bij Worcester.

Frankrijk - Mazarin

Jules Mazarin (°1602 +1661), kardinaal en Frans staatsman, wordt eerste minister van Lodewijk XIV. De laatste is op dat ogenblik nog minderjarig, maar Mazarin weet (ondanks het verzet van de adel) de absolute monarchie te verstevigen. Hierdoor groeit Frankrijk naar de machtigste natie van Europa.

Italië - de Medici

Cosimo III de Medici wordt geboren (°14 aug 1642 Florence +31 okt 1723 Florence). Hij is een zoon van Ferdinand II en een kleinzoon van Cosimo II.

Tasmanië

Abel Janszoon Tasman (°1603 Lutjesgast +10 okt 1659 Batavia) vaart uit om het onbekende Zuidland te ontdekken. Hij bereikt Tasmanië en Nieuw Zeeland, alsook de Fiji- en de Bismarck Eilanden.

Nederlanden - Spaans regime

Het Spaanse leger, onder leiding van De Melo, verliest de slag van Rocroi tegen het Franse leger, dat onder leiding staat van Condé. Hierdoor valt De Melo in ongenade. Filips IV van Spanje benoemt zijn bastaardzoon don Juan als landvoogd der Nederlanden. Hij zal worden bijgestaan door de markies van Castel-Rodrigo en door prins Ottavio Piccolomini, de hertog van Amalfi.

De plaatselijke adel en de hoge geestelijkheid verzetten zich tegen de benoeming van een bastaardzoon tot landvoogd. Zonder gevolg, uiteraard. Castel-Rodrigo neemt de zaken waar (tot 1647) en wordt aangespoord om rechtstreeks vrede te sluiten met de noordelijke Republiek. Filips IV is zelfs bereid om de soevereniteit van de Republiek te erkennen.

Acta Sanctorum

Bollandistische jezuïeten laten het eerste deel van de "Acta Sanctorum" verschijnen. Aan de laatste uitgaven wordt nog steeds gewerkt.

Engeland - Newton

Geboorte van (sir) Isaac Newton (°4 jan 1643 Woolsthorpe +31 mar 1727 Kensington, London), later Engels Wis- en natuurkundige.

Frankrijk - Lodewijk XIV

Koning Lodewijk XIV (°5 sep 1638 La Haye +1 sep 1715 Versailles) – de Zonnekoning - bestijgt op 4-jarige leeftijd de troon en regeert (tot 1715). Het zal tot 1661 duren eer hij zelf het heft in handen neemt - tot dan regeert zijn moeder Anna van Oostenrijk. Hij is een zoon van Lodewijk XIII, en is bekend om zijn uitspraak:“L’ètat c’est moi”.

Italië - Torricelli

Evangelista Torricelli (°15 okt 1608 Modigliana, Faenza +25 okt 1647 Florence), Italiaanse wis- en natuurkundige, ontdekt de voorloper van de barometer: een toestel om de luchtdruk mee te meten.

Nederlanden - Rodrigo

Frederik Hendrik van Oranje verovert Sas van Gent.

Castel Rodrigo, Spaanse landvoogden van de Zuidelijke Nederlanden (1644-1647 en 1664-1668).

Nederlanden - Oirschot

Stichting van de karmelietessen in het klooster van Oirschot.

Chinese Rijk

De Mantsjoes vallen uit het noorden China binnen, en nemen Beijing in. Ze verdrijven de laatste keizer. Toengoezen, afkomstig uit het vroegere Tjing-rijk, veroveren de troon. De Tj'ing Dynastie komt in China aan de macht (tot 1912).

Frankrijk - Verdelingsverdrag

De Franse gezant d'Avaux is op doorreis naar Münster en bevestigt het verbond van 1635 (het Verdelingsverdrag). Wel vraagt hij godsdienstvrijheid voor de rooms-katholieken in de Republiek.

Slag bij Marston Moor.

Paus Innocentius X

Paus Innocentius X neemt het kerkelijk gezag over (tot 1655). In zijn ambtsperiode veroordeelt hij het Jansenisme.

Verengide Provinciën - Denemarken

19 apr: Witte de With vaart zonder tol te betalen met een oorlogsvloot door de Sont. In een conflict met Denemarken, heeft de Republiek nl. de kant van de Zweden gekozen, en wil door deze daad indruk maken op de Denen, door geen tol te betalen.

Frederik Hendrik van Oranje verovert Hulst.

Denemarken - Slag bij Naseby

14 jun: Koning Christiaan van Denemarken moet een deel van Zuid Zweden afstaan.

Rusland - Aleksej

Aleksej (tot 1676).

Nederlanden - Oostenrijkers

De eerste Oostenrijkse landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden: Leopold Willem. Hij is een zoon van keizer Ferdinand II (tot 1655), en is afstammeling van de Oostenrijkse tak van de Habsburgers.

Willem van Brandenburg, de grote keurvorst, huwt met Louise Henriëtte (°1627 +1667), de oudste dochter van Frederik Hendrik van Oranje.

Nederlanden - Duinkerken

De Fransen veroveren het kapersnest van Duinkerken. Ze nemen de steden Kortrijk, St. Winoksbergen en Veurne in.

Duitsland

Een delegatie van de Staten-Generaal van de Nederlanden komt aan in Münster. Nu zijn er 8 vertegenwoordigers. Van Spaanse zijde is er de graaf de Peñaranda, Joseph de Bergaigne (aartsbisschop van Kamerrijk) en Antoine Brun van Franche-Comté. Voor Holland is o.a. Adriaan pauw aanwezig. De Republiek der Nederlanden verdenkt Lodewijk XIV er van op een huwelijk met de Spaanse infante aan te sturen. Op die manier krijgen ze dan de zuidelijke Nederlanden als bruidsschat. In Münster wordt overeenkomst bereikt over alle punten, behalve over de overzeese gebieden en ook de godsdienst in Noord-Brabant.

Duitsland - von Leibniz

Gottfried Wilhelm von Leibniz (°1 jul 1646 Leipzig +14 nov 1716 Hannover), Duits wiskundige en wijsgeer. Samen met Newton vindt hij differentiaalrekenen uit. Hij start ook de "monadenleer", een wijsgerig stelsel waarbij het heelal een vereniging is van een oneindig aantal onafhankelijke monaden. Dit zijn dan weer krachten die verschillen in de mate van duidelijkheid en voorstelling. Daarnaast is er het "determinisme": een harmonie waardoor monaden met onvermijdbare noodzaak samenwerken om één doel te bereiken. Tenslotte is er nog het "optimisme": dit is de bestaande wereld die leidt tot het beste wat mogelijk is.

Frankrijk - Mansart

Jules Hardouin Mansart (°1646 +1708), Frans bouwkundige. Hij bouwt de Dôme des Invalides en voltooit het paleis van Versailles.

Engeland - Flamstead

John Flamsteed (°1646 +1719), Engels sterrenkundige. Hij is de stichter en tevens 1ste directeur van Greenwich.

Noord Amerika - Stuyvesant

Petrus Stuyvesant (°1592 Scherpenzeel +1672 New York), Noordnederlander, wordt benoemd tot gouverneur van de Drie Benedenwindse Eilanden (Aruba, Bonaire en Curaçao), nu de ABC-eilanden genoemd. Ook wordt hij directeur-generaal van Nieuw Amsterdam, de stad die nu New York genoemd wordt.

Nederlanden - Spaans regime - Oostenrijkers

jan: de Spanjaarden geven toe voor wat betreft de kolonies en stemmen toe in een verbod van katholieke godsdienst in Noord-Brabant. Dit legt de basis voor de geplande "vrede".

14 mar: overlijden van Frederik Hendrik van Oranje.

11 apr: aartshertog Leopold Willem van Oostenrijk (°1614 +1662), wordt landvoogd van de Spaanse zuidelijke Nederlanden (tot 1656). Hij is een broer van Ferdinand III, en staat bekend als een hardnekkig verdediger van het katholieke geloof.

Verenigde Provinciën - Willem II

In het noorden wordt Willem II wordt Stadhouder van Nederland.

Engeland - Charles I

Koning Charles I van Engeland, die gevlucht was naar Schotland, wordt uitgeleverd aan het Britse parlement. Cromwell voert intussen het "Rompparlement", waarmee hij alle tegenstanders "wegzuivert". Hij laat ook Charles I onthoofden.

Nederlanden - Spaans regime - Vrede van Munster

30 jan - 15 mei: Spanje erkent formeel de onafhankelijkheid van de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën en bepaalt de noordgrens van de Spaanse Nederlanden. Hieruit ontstaat de Hollandse Republiek of de Republiek der Verenigde Nederlanden (tot 1795). Zeeland heeft bezwaren, maar ondertekent de vrede.

Uitvoering van de bepalingen van de Vrede van Münster worden toevertrouwd aan een Chambremi-partie. Volgende bepalingen (van de 79) zijn o.a. belangrijk:

1. De koning van Spanje erkent de Verenigde Natiën als vrije en soevereine landen.

2. Ieder behoudt de gebieden die ze op dat moment bezitten (Brabant, Vlaanderen, Limburg en Oost- en West-Indië).

3. De Spanjaarden worden uitgesloten van de vaart op de gebieden die de Republiek in Oost en West veroverd heeft.

4. De Schelde en de andere overeenkomstige zeearmen blijven gesloten aan de kant van de "Heeren Staaten".

5. In de Vlaamse havens mogen geen lagere in- of uitvoerrechten worden geheven, dan in de Staten op de Schelde.

6. Bij openlijke uitoefening van de godsdienst moet men zich gedragen "in alle zedigheid" of zonder schandaal te geven.

7. De koning van Spanje zal ervoor zorgen dat de onafhankelijkheid van de Republiek erkend wordt door het Duitse Rijk.

Door de Vrede van Münster kan de GWC niet langer meer op kaapvaart, wat een flinke streep zet door de inkomsten.

Nederlanden - Frankrijk

Als gevolg van de Fronde bieden Turenne en Condé (Franse veldheren) hun diensten aan in de zuidelijke Nederlanden. Dit leidt tot enige bescheiden successen (tot 1653).

Zuidelijke Nederlanden

Aartshertog Leopold Willem wordt landvoogd in de zuidelijke Nederlanden (tot 1656). Hij is een broer van Ferdinand III. Eigenlijk is hij meer een kerkvoogd dan een wereldlijk bestuurder, en mist een aantal kansen om offensief op te treden tegen Frankrijk.

Nederlanden - De Smet

Sicardus De Smet (°±1607 Lippelo +1662 Tongerlo) wordt notarius apostolicus van de abdij van Tongerlo. Hij werd priester gewijd in 1634, en studeerde voordien aan de universiteit van Douai.

Denemarken - Frederik III

Koning Frederik III van Denemarken regeert (tot 1670).

Duitsland - Vrede van Münster - Westfaalse vrede

30 jan / 15 mei: op initiatief van Ferdinand III van Duitsland wordt de "Westfaalse Vrede" (24 okt) of de "Vrede van Münster" getekend: het is de erkenning van meer dan 300 Duitse staten, waardoor het Rijk verbrokkelt en Frankrijk en Zweden terug meer overwicht krijgen.

20 aug: Frankrijk beslist om de Vrede van Münster niet te erkennen. De Elzas, dat oorspronkelijk Duits was, wordt door bovengenoemde Vrede van Münster voor het grootste deel aan Frankrijk afgestaan. De Fronde, is eigenlijk een voorloper op de Franse Revolutie. Het uit zich als een combinatie van opstanden van het Parijse parlement en de hoge adel dwingt het hof uit Parijs te vluchten. De opstand duurt tot 1653, en richt zich tegen het absolutisme, de belastingdruk en tegen kardinaal Mazarin. Kardinaal Mazarin weet echter de monarchie te redden.

Engeland - Schotland

aug: Oliver Cromwell (°25 apr 1599 Huntingdon +3 sep 1658 London), verslaat de royalistische Schotten in de slag bij Preston.

Osmaanse Rijk - Mehmed IV

Mehmed IV (°1642 Constantinopel +1693 Adrianopolis) komt op de troon en wordt sultan van het Osmaanse Rijk (tot 1687) nadat zijn vader Ibrahim in de revolutie is gedood. Tot 1676 wordt het eigenlijke bewind gevoerd door de grootviziers (Mehmed en Ahmed Köprülü).

Verenigde Provinciën - Oostenrijkers

jan-feb: stadhouder Willem II dringt aan op politieke interventie als zijn schoonvader koning Charles I van Engeland onthoofd wordt, ten gunste van de Stuarts (tevergeefs). Doreslaer, een afgezant van het Engelse parlement wordt in Den Haag vermoord door enkele Schotse aanhangers van Charles II. De daders blijven ongestraft.

Landvoogd Leopold-Willem een aartshertog van Oostenrijk, neemt Ieper terug (van de Fransen).

Verenigde Provinciën - Jan Luyken

Jan Luyken (°16 apr 1649  +5 apr 1712), Nederlands dichter en etser. Hij schrijft minnepoëzie, religieuze lyriek, piëtistische gedichten.

Engeland - Charles I

30 jan: koning Charles I van Engeland wordt onthoofd, met goedkeuring van het Engelse parlement. Hij is de schoonvader van Willem II van de Nederlandse Republiek.

Engeland - Ierland - Cromwell

Oliver Cromwell (°25 apr 1599 Huntingdon +3 sep 1658 London) onderwerpt de Ierse koningsgezinden. Op deze manier verovert hij Ierland. Hij noemt de republiek "Commonwealth" (of: Gemenebest).

Nederlanden - Oostenrijkers - Frankrijk

Aartshertog Leopold-Willem begint vredesonderhandelingen met Gaston van Orléans, de luitenant-generaal die tijdens de minderjarigheid van Lodewijek XIV het bewind voert. Jammer genoeg zonder succes omdat Spanje niet echt achter deze onderhandelingen staat.

mei: Willem II laat Witte de With gevangen nemen, die eigenhandig uit Brazilië is teruggekeerd (zonder toelating). De Staten van Holland vinden de gevangenneming maar niets, en zorgen voor de vrijlating van Witte de With.

4 jun: Holland laat aan 42 compagnies weten dat ze niet langer meer op soldij moeten rekenen.

5 jun: Willem II laat door de Staten-Generaal een resolutie aannemen die stelt dat de kapiteins van de compagnieën moeten in functie blijven. Hij neemt zelf de leiding van een zending naar de Staten van Holland, en gaat rechtstreeks naar de Hollandse steden. Deze wijzen zijn voorstel af (behalve Leiden).

30 jul: Willem II laat 6 tegenstanders van zijn resolutie gevangen nemen op slot Loevestein. Daaronder is Jacob de Witt. Willem Frederik doet een aanslag op Amsterdam. Door een onweer verdwaalt het leger, en een postrijder waarschuwt de stad, die zich natuurlijk onmiddellijk in verweer brengen.

3 aug: de onenigheid tussen prins Willem Frederik en de stad Amsterdam lijkt te worden bijgelegd op een maaltijd in Amstelveen. Andries en Cornelis Bicker zullen aftreden als burgemeester, en de stad Amsterdam zal de eisen van de prins v.w.b. de legersterkte steunen in de Staten van Holland.

6 nov: In het noorden sterft Willem II ten gevolge van de pokken. Dit is het begin van het eerste stadhouderloze tijdperk, en eigenlijk zijn veel van de regenten blij met dit overlijden.

14 nov: Willem III wordt geboren. Grootmoeder Amalia van Solms schrijft een brief aan de Staten van alle gewesten om Willem III aan te bevelen voor benoeming tot stadhouder en tot kapitein-generaal.

Engeland - Schotland

Cromwell (°1599) onderwerpt de Schotse koningsgezinden.

Duitsland - von Güricke

Otto von Güricke (°20 nov 1602 Magdeburg +11 mei 1686 Hamburg), Duits natuurkundige, vervaardigt de eerste luchtpomp (= compressor).

Wereldbevolking

De wereld telt ongeveer 550.000.000 inwoners.